Dypdykk i solide norske lovtradisjoner

Øyrehagen Sunde er professor i rettshistorie og blant annet kjent for sine studier av Høyesterett, og for å være svært aktiv innen forskning på flere sentrale temaer innen rettsvitenskapen. Nå tar han stadig dypere dykk ned i de norske lovtradisjonene.

Gjennom sin forskning på Landslova gjør han også ofte funn som gir grunnlag for beundring over hvor grundige våre tidlige lovgivere var, og ikke minst hvor opptatt de var av å holde befolkningen orientert om hvilke lover som gjaldt. I perioden 2021-2022 skal Øyrehagen Sunde, i egenskap av å være professor ved Institutt for offentlig rett ved UiO, og professor Erik Opsahl fra NTNU lede et internasjonalt forskningsprosjekt på Senter for grunnforskning om Landslova.

Via epost ber vi Øyrehagen Sunde fortelle litt om arbeidet som består i å saumfare gamle lover og den tidens «lovsnekring».

– Sjølv om ein fekk viktige lovreformer i Norge i 954, 1024 og 1163/64 på einskilde rettsområde, var det likevel fyrst med Magnus Lagabøters Landslova av 1274 at vi fekk ei brei samfunnsregulering gjennom lovgjeving. Dette var særs tidleg i ein europeisk samanheng. For bare på Sicilia i 1231 og i Castilla i dagens Spania i 1265 fekk ein riksdekkjande lovbøker.

– Men medan dei lovbøkene knapt vart nytta, fekk Landslova ei levetid på meir enn 400 år. Samstundes kan vi rekna oss fram til at det i 1350 fanst eitt manuskript av Landslova per 1150 innbyggjar i Norge. Det vil seia at den fekk ein enorm utbreiing, som indikerer stor bruk i praksis, skriver Øyrehagen Sunde, som ikke ser noen grunn til å holde tilbake på superlativene når det gjelder å beskrive den jobben som ble gjort da fundamentet til norske lovtradisjoner ble støpt.

– Slik sett kan ein seia at Landslova av 1274 innleia Norge sin unike lovgjevingshistorie. Kort oppsummert kan ein seia at lovgjeving i norsk rettshistorie ikkje bare har vore brukt til å byggja stat, men òg til å byggja rettsstat. Meir spesifikt kan ein seia at norsk lovgjevingshistorie er unik for det fyrste fordi den byrja så tidleg og var så omfattande.

– Vi hadde alt ein veletablert lovtradisjon då vi fekk vår fyrste lovbok med Magnus lagabøters Landslov i 1274. Etter det hadde vi ein stor produksjon av einskildlover, fram til vi fekk Kristian Vs norske lov i 1687, skriver Øyrehagen Sunde som videre forteller at vi i Norge etter den tid fortsatte med å lage enkeltlover, og antall lovgiverne allerede på midten av 1700-tallet var oppe i en produksjon på om lag 100 enkeltlover i året.

Norsk identitet

– Det er det same som vi har i dag. For det andre er norsk lovgjevingshistorie unik fordi lovene har vorte brukt. Det skuldast at folk har hatt tillit til lovgjevar. Det skuldast at lovene har vore formulert slik at dei er mogeleg å forstå og bruka. Og det skuldast ikkje minst at lekdommarar har vore involvert i å bruka lovene, og har hatt ganske stort høve for å tilpassa lov til røyndomen gjennom tolking, skriver jusprofessoren.

Øyrehagen Sunde forteller at att forskerne i det nye prosjektet ønsker å studere hva som er mest unikt med både Landslova og lovgiverhistorien.

– Det fyrste er at Landslova reformerte det norske samfunnet. Store samfunnsendringar hadde gjort dei eldre lovene mindre eigna. Det å innføra store samfunnsendringar gjennom lov og utan ein stor grad av maktbruk, er vanskeleg til alle tider, ikkje minst i mellomalderen. Det andre er at Landslova gav utvida rettar til grupper som ikkje kunne påverka lovgjevingsprosessen, som fattige, kvinner og barn. Ein lovgjevingsprosess vil alltid vera prega av interessekampar, og det er spesielt at ein alt på 1200-talet klarte å ta omsyn òg til dei som ikkje hadde makt til å delta i denne kampen. Difor er det spesielt lovgjevinga som gjaldt fattige, kvinner og barn, og korleis den endra deira rettslege stilling, at vi vil studera Landslova.

I tillegg vil forskerne studere hvordan Landslova var en kilde til norsk identitet.

– Det ein lett overser i dag, er at Landslova var det fyrste som band det norske riket saman ved sida av kongen. Før 1274 gjaldt Frostatingslova i Trøndelag og Nord-Norge, Gulatingslova på Vest- og Sørlandet, Borgartingslova rundt Oslofjorden, og Eidsivatingslova i indre Austland. Med Landslova fekk det norske riket ei felles lov, og det å vera norsk fekk lagt meir eit innhald.

– Etter 1319 var ikkje kongsmakta lenger fast stasjonert i Norge før i 1905. I dei ulike politiske unionane, men ei meir eller mindre fråverande kongsmakt, var det lova som var det som band Norge saman og skilde det norske riket frå det svenske og danske, sier Øyrehagen Sunde, som fortsetter.

– Til slutt skal vi studera det å studera Landslova. Bakgrunnen for dette, er at norsk mellomalderhistorie er så viktig for norsk sjølvforståing i dag, og har vore det sidan 1814. Det var med det mellomalderske tinget som førebilete at vårt parlament vart heitande eit Storting. Og det var den mellomalderske ordninga med at kongen skulle kronast i Trondheim som vart innført igjen etter 1814.

– Men når mellomalderrett er så viktig for norsk sjølvforståinga, er det viktig å forska på korleis vi bruker slik rettshistorisk forsking. Viss ikkje er det lett for at den kan verta dratt mot det kjenslelada og politiske, og bort frå det vitskapleg.

Sikret bred deltakelse

– Vil det kunne gi oss økt innsikt i hvordan tekningen var da lover ble bygget opp tidligere, er det noe vi kan lære av dette i dag?

– Det norske samfunnet går gjennom ein like stor internasjonaliserings- og endringsprosess i dag som på 1200-talet. Som i mellomalderen, er det eit stor behov for lovreformer. Den konsensusprega prosessen fram mot lovreforma, som likevel ikkje var fri for konflikt, kan tena som eit førebilete òg i dag. Det same kan den måten ein bygde opp rettsstaten som ein del av samfunnsreforma gjennom lovgjeving.

– Lov er i seg sjølv eit maktmiddel, men i landslova er det ikkje bare nytta til å forma samfunnet, men òg til å opna opp avgjerdsprosessar og sikra brei deltaking i samfunnsstyringa. Men aller viktigast er likevel at Landslova gjev oss eit høve til å studera korleis lov kan brukast til å byggja eit samfunn med plass for dei som ikkje kan påverka lovgjevingsprosessen, som fattige, kvinner og barn, sier Øyrehagen Sunde som legger til at han mener vår tids digitalisering av rettsvesenet vil gjøre at vi må lage mange lover på en ny måte, slik at de er bedre egnet til autoatisert bruk.

– Det gjer at vi må ha eit meir medvite forhold til lovgjevingsteknikk. Det å studera korleis lover har vorte brukt er i den samanhengen ei viktig kjelde til kunnskap. Ein viktig innsikt er at lovgjeving til eit kvar tid er prega av matematisk tankemåte. I mellomalderen var det algebra, på 1700-talet var det geometri, og i dag er det algoritme.

– I det internasjonale prosjektet på Grunnforskingssenteret vil vi for det fyrste ha med oss forskarar frå dei andre nordiske landa. For Norden generelt har ein sterk lovgjevingstradisjon. Danmark fekk omfattande, men ikkje riksdekkjande lovgjeving i 1240. Sverige fekk den fjerde riksdekkjande lovboka i Europa i 1350. Det å samanlikna Landslova med andre nordiske lovbøker vil gje oss meir innsikt i kva som er unikt med Landslova, og kva som er felles nordisk.

– Vi vil òg ha med oss forskarar frå Skottland, Belgia, Tyskland, Austerrike, Frankrike og Spania for å samanlikna Landslova med lovgjeving og rettsutvikling i Vest-Europa for å sjå i kva grad den var ein del av ein europeisk trend i mellomalderen, sier Øyrehagen Sunde som også deltar aktivt i planleggingen av en storstilt markering av Landslova i 2024 i Oslo, Bergen og Trondheim, i anledning av at Landslova runder 750 år.